Juweeltjes in het kerkelijk archief: ‘Blijf alsjeblieft weg, het is hier een wespennest...’

VEENENDAAL Ze zijn er nog: verborgen pareltjes in Veenendaal. Alleen te ontdekken voor wie het wil zien of er in geïnteresseerd is. In dit geval gaat het om het Documentatiecentrum van de Christelijke Gereformeerde Kerken. Een archiefdepot dat zich, heel verrassend, bevindt in een grote unit van de Box-In op het Veenendaalse industrieterrein. Zomaar tussen tientallen andere.

door Martin Brink

Het is een depot van vijftig vierkante meters op een bovenetage tussen allemaal opslagboxen. Wie zich een voorstelling wil maken, het is een beetje zoals de slotscène van de film Indiana Jones I, Raiders of the Lost Ark uit 1981: een kroonjuweel verborgen tussen allerlei andere schatten…

Hier is een ruimte van vijftig vierkante meter volgepropt met maar liefst honderdduizend items. ,,En dan te bedenken dat we dertig jaar geleden met maar één doos zijn begonnen”, zegt vrijwillig beheerder Jan Noorlandt uit Rhenen. Samen met Machiel Vennik uit Veenendaal, die voor een aantal uren speciaal hiervoor in dienst is bij de Deputaten van de Kerkelijke Archieven van de Christelijke Gereformeerde Kerken, is hij werkzaam in het archief. Dit jaar dus al dertig jaar. En de resultaten willen ze uitdragen, meer dan dan tot nu gedaan is.

Noorlandt: ,,We werken graag mee aan exposities, of wanneer studenten een onderzoek starten of leerlingen van bijvoorbeeld het Ichthus College of het CLV een profielwerkstuk maken. Bijna alles wat hier ligt is openbaar. Slechts een paar dingen is wegens de privacy nog afgeschermd.”

Op afspraak is veel mogelijk, zomaar binnenlopen kan niet, al was het alleen al omdat het centrum in een afgesloten ‘self-storage', een goederenopslag, zit.

Maar waarom in een magazijn van boxen, in feite afgesloten units waar door particulieren en door bedrijven een opslag wordt gehuurd en waar men alleen met een pasje én met de auto kan komen? Noorlandt: ,,Het is hier veilig, afgesloten, brandsafe en er is een constante temperatuur. Het huren elders zou veel hogere kosten met zich meebrengen dan dat we nu jaarlijks betalen.”

(de tekst gaat onder de foto verder)

Schalen voor het tellen van de opgehaalde muntjes. - Martin Brink

Het is een investering, dat wel, maar het overkoepelende orgaan van het kerkgenootschap wil schatplichtig zijn aan de volgende generaties. ,,Je bewaart omdat toekomstige gebruikers er ook kennis van kunnen nemen. En wil je je er in verdiepen, dan ligt het op één punt. Kijk, vroeger werd alles weggegooid, nu niet meer hoewel we nog veel schiften.” Noorlandt merkt ook op dat bijvoorbeeld de katholieken een groot archief (het KDC) hebben in Nijmegen. Protestanten hebben hun archief bij de Vrije Universiteit ondergebracht.

Ooit was één kast voldoende voor het documentatiecentrum. Dat was nog in de tijd dat het centrum onderdeel uitmaakte van de administratie van het Landelijk Bureau dat ruimte huurde in gebouw Carefour aan het Boompjesgoed. Sinds de Pniëlkerk aan de Ghandistraat een nieuwe kerk in gebruik nam, werd de administratie hier ondergebracht. Het archief verhuisde in 2008 naar de huidige unit aan de Kernreactorstraat. Over alle Christelijke Gereformeerde Kerken en classis is er wel iets te vinden.

De afscheiding ontstond in 1892. Noorlandt: ,,Officieel is in 1947 in de naam van de kerk meervoud gemaakt. Maar dat weten weinig mensen nog.” In Veenendaal was de Bethelkerk (Spanjaardsgoed) er vanaf het begin bij, de Pniëlkerk (Ghandistraat) kwam er vanaf 1953 bij. Van de Gereformeerde Gemeente (van de legendarische dominee Kok) ging het over naar de Christelijke Gereformeerde kerk.

(de tekst gaat onder de foto verder)

De verbrande metalen kist uit de kerk in Rotterdam Centrum. Die kwam zeer gehavend uit de meidagen van 1940. Het notulenboek hierin kon pas in de jaren negentig weer leesbaar worden gemaakt. - Martin Brink

Het archief bevat een grote diversiteit aan brieven, prekenboekjes, notities, dagboeken, bladen, tijdschriften (zoals de bladen Koers, De Wekker, Bewaar het pand en Om Sions wil), voorwerpen, foto's, secundaire literatuur, geluidsdragers (,,Met name bij bandrecorderbanden hebben we moeite om ze te digitaliseren”) en krantenknipsels. Het lijkt een chaos, maar dan wel een geordende. Beheerder Jan Noorlandt weet er alles over te vertellen. Hij pakt een hoge zijden hoed: ,,Die hadden predikanten vroeger op. Deze was van dominee Nieuwenhuijze.”

Sommige persoonsmappen zijn wat rijker gevuld dan andere. ,,Van Rik Valkenburg uit Veenendaal bijvoorbeeld hebben we veel omdat hij op meerdere terreinen actief was.” Dat geldt ook voor dominee Kok. Voor wie naar een bepaalde gemeente vraagt is het plakboekarchief van iemand die alles spaarde van groot nut. De proef op de som: laat Barendrecht maar eens zien.

Noorlandt toont de vele bladzijden hierover. De start, de predikanten, de ouderlingen, de nieuwbouw: het is er in te vinden. Ook, heel verrassend, het verhaal over dominee J. Keuning die later naar Veenendaal kwam. De plakboeken zijn een mooie eerste ingang naar verdieping. Het oudste item in de collectie is een koffiekopje. Een kopje? En nog wel één zonder oortje. ,,Het komt uit Groningen. Van een familie die het altijd zuinig heeft bewaard. Het is namelijk een kopje van dominee De Cock.”

In de kerkelijke geschiedenis neemt deze man een zeer vooraanstaande rol in. Hendrik de Cock was een Nederlandse predikant die aan de basis stond van de Afscheiding van 1834, die uiteindelijk leidde tot het ontstaan van zelfstandige gereformeerde kerken naast de Nederlandse Hervormde Kerk. Ook is er een steeds groeiend knipselarchief van predikanten.
Het is een nog weinig ontdekte goudmijn voor belangstellenden en onderzoekers. ,,Maar de kerkgenootschappen weten het wel hoor. We krijgen daarom regelmatig vragen als ze een onderzoek beginnen, voor een jubileumboek bijvoorbeeld.”

(de tekst gaat onder de foto verder)

Archiefbeheerder Machiel Vennik die ook de collectie bijhoudt. - Jan Noorlandt

En dat leidt niet zelden tot verrassingen. Noorlandt: ,,We werden benaderd door de gemeente in Dokkum. Of we wat hadden van een bepaalde dominee. Jazeker, we hebben zelfs zijn dagboek uit de oorlog. De mensen waren stomverbaasd. Dat hadden ze nooit geweten. Het is nu aan hen uitgeleend en het wordt verwerkt in een publicatie. Ook is afgesproken dat de plaatselijke krant er een serie aan wijdt.”

Een ander voorbeeld over het nut van het archief: ,,Op dit moment doet iemand van de Vrije Universiteit onderzoek naar de politionele acties. Aan ons is gevraagd of we alles willen laten zien waar deze term in voorkomt in ons archief.”

Omdat veel is gedigitaliseerd en beschreven (met dank aan archiefbeheerder Machiel Vennik) is dat vrij makkelijk doorzoekbaar. Vooral ook omdat er een magazijnlijst is gemaakt die voor iedereen is in te zien via de site.

Jan Noorlandt is gek op kleine en niet zelden onvermoede pareltjes. ,,Het grote verhaal kennen we vaak wel maar de kleine dingen kleuren dat in.” Hij geeft als voorbeeld een grote ijzeren kist, aan de buiten- en binnenzijde flink aangetast door brandschade. ,,Deze stond in de kerk in het hart van Rotterdam en is tijdens het bombardement van mei 1940 zwaar beschadigd. Ook het notulenboek zat er in. Pas in de jaren negentig kon die door een gespecialiseerd bedrijf weer leesbaar worden gemaakt. Dat boek ligt elders.”

Ook brieven naar beroepen predikanten zitten in het archief. ,,Dan gaat het om brieven van gemeenteleden die deze predikant graag naar hun plaats zien komen. We hebben echter ook een brief uit Zaamslag in de regio Zeeuws-Vlaanderen. Daar schrijft iemand: Blijf alsjeblieft weg, het is hier een wespennest...”

(de tekst gaat onder de foto verder)

Een curieus stuk: het vloeiblad met reclamedrukwerk uit Veenendaal. Aangetroffen in het archief van een predikant. - Martin Brink

Of neem de aantekeningen van een dominee na een huisbezoek, met alles er in beschreven wat hij dacht. ,,Dat soort zaken zijn er normaal niet meer. Wij hebben het wel en kunnen het onder voorbehoud tonen en eventueel namen weglaten.” Of neem nu de tips van dominee G. Wisse. Hij geeft veel lezingen in het land en wil graag spreken voor een volle zaal. In een brief geeft hij de organisatie precies aan wat ze moeten doen om dat te bereiken. Om ter afsluiting te melden: ,,Dan komt het volk wel.” (..) Als een postscriptum geeft hij mee dat ze deze aanwijzingen ,,niet verder mogen vertellen.”

Zijn er ook Veenendaalse items? Noorlandt: ,,Ees van Riessen werkte in de zending op Celebes in Indonesië. Haar archief hebben we verworven. Net als dat van dominee Jan de Jong die ziekenhuispredikant in Bennekom was. Hij was ook actief binnen een vereniging tegen drankmisbruik.”

Dominee P.J. de Bruin uit Veenendaal geeft op 28 oktober 1933 aanwijzingen aan de gastpredikant wat hij moet afkondigen. Op de briefkaart onder meer: ,,Bij de familie Dekker is moeder en vrouw gestorven, aftredende zijn de ouderlingen B. van Hunnik en H. de Kruif, woensdagavond zal er om 8 uur in de Julianakerk een lezing gehouden worden door dr Krop over de Christenen in Rusland. Wilt u even de kerkeraad vragen, of zij deze laatste afkondiging goedvindt en voor dit doel een uitzondering wil maken?”

(de tekst gaat onder de foto verder)

Jan Noorlandt wijst een bord aan met daaropo de diensten in het leger. - Martin Brink

In het archief zitten vele vormen van collectebusjes, schalen met ronde gaten om het collectegeld eenvoudig te tellen, collectezakjes en ook drie kaarsen, de middelste een stuk groter en met een kruis er op. ,,Die waren van dominee Langbroek. Hij ging ook voor in diensten voor verstandelijk beperkten. Op deze manier beeldde hij de kruisiging uit. Jezus met naast hem twee misdadigers. De een zag het licht. Langbroek had over deze kaars een rolletje gezet. Door het eraf te halen kon hij via de nieuwe kleur laten zien dat de man zich had bekeerd. Zo blijft het bij de doelgroep hangen. De man werd later legerpredikant. Het bord met de tijden van de diensten hebben we ook.”

Kleine, op het oog onbeduidende zaken, Noorlandt houdt er van. In het archief van dominee Nieuwenhuijze vond hij een reclamevloeiblad uit de jaren twintig. Het heeft met geloof niets te maken maar het is wel curieus: er staat namelijk een breiend omaatje op. Zij is aan de linkerkant van het vloeiblad op een stoel afgebeeld voor een geromantiseerde impressie van de Gebr. van Leeuwen's Wolindustrie Veenendaal aan het Verlaat (fabrieksmerk ‘De Hoop').

De afbeelding is bekend omdat die ook voor het briefpapier werd gebruikt. Het vertelt echter wel het verhaal van een dominee die in zijn tijd nog alles met vloeibare inkt schreef.

Wie het archief wil bezoeken of meer info wil: www.cgk.nl , jn.noorlandt@solcon.nl, 0317-617121.