Veenendaler Hen Heij: ‘Hitchcock’ was werelds en groots in zaken

Veenendaal - Een kleine, ietwat gedrongen man, met een flink postuur, wacht het gezelschap van hoge gasten op bij de entree van een groot kantoorpand. Het is ergens in de jaren vijftig. Ziedaar een grote zwart-wit foto op een kleine expositie. En op die foto staat prominent Hen Heij. Jawel die gedrongen man dus. Hij begroet zijn Engelse gasten bij zijn grote textielfabriek in Culemborg.

Door Martin Brink

Heij is in de huidige tijd een vergeten persoon. Zelfs bij de vereniging Oud Veenendaal wist men niet precies wie hij was en moest een buitenstaander, een toevallige passant, precies uitleggen wie wie was op foto’s en archiefstukken die in een doos lagen te verstoffen.
In geen enkel boek lezen we een biografie over hem. Als een soortement klein monumentje. Hoe kan dat toch? Misschien omdat wel ‘de Veenendaler’ het niet zo op had met al ‘die hoge heren’ (lees de fabrieksdirecteuren), daarbij gemakshalve vergetend dat ze voor veel werkgelegenheid zorgden? Zo zijn er dus nog heel wat ‘monumentjes’ te maken!

Gevoel voor kunst

In dit verhaal wat herinneringen aan Hendrik Heij, naar aanleiding van het mozaïek van Just Halbertsma uit 1964 dat terugkeert in het straatbeeld. Onderzoek leert dat Heij de eindverantwoordelijke was voor het laten maken van dit bijzondere kunstwerk. Zeer waarschijnlijk was hij ook de man die deze kunstenaar naar voren schoof. ‘’Heij had een fijn gevoel voor kunst,’’ herinnert zich iemand.
Hen Heij had ook een zakelijke neus en onderhield contacten tot in de hoge (lees Haagse!) kringen. Dat zorgde voor veel werk in Veenendaal én in de Betuwe. Op het hoogtepunt van zijn bedrijf, N.V. Textiel Unie Spencer-Heij’ in de jaren zestig, bood het werkgelegenheid aan zo’n 300 mannen, vrouwen en vooral meisjes.

Samenvoeging

Dat was dan wel na de samenvoeging van P. Heij & Zonen/Pehavee aan de Prins Bernhardlaan/Vijgendam in 1963. Toen werden de laatste onderdelen van het bedrijf naar Culemborg verhuisd waar Heij samen met collega en compagnon George Spencer uit Engeland mede op voorspraak van de overheid in 1946 een tricotfabriek startte. Dat mondde in 1949 uit in de bouw van een groot fabriekspand op het industrieterrein van deze stad. Het bedrijf (Veenendaal én Culemborg) zou uitgroeien tot een internationaal opererende onderneming die bekende merken voerde.
De firma exporteerde naar tal van Europese landen en de wereld. Hen Heij had veel internationale contacten en was ingevoerd in Haagse kringen. Zo werd hij in september 1939 door de toenmalige minister van Economische Zaken, mr M.P.J. Steenbergen, benoemd tot adviseur voor de textielsector in Nederland. Uit deze functie vloeide het directeurschap bij het ‘Rijksbureau voor Textiel in Nederland’ voort.

Relletje in 1965

Op verzoek van minister-president Colijn werd hij nog datzelfde jaar belast met de textieldistributie. Tijdens de oorlogsjaren werd er gewoon doorgewerkt, nu onder leiding van Hendriks broers Paul en Nico. Noodgedwongen werden er opdrachten voor de bezetter uitgevoerd, de vervaardiging van gebreide lange witte kniekousen. Dat gaf in 1965 nog enige ophef toen het Veenendaalse verzet bezwaar maakte tegen de affiches van deze firma die op een oorlogsherdenkingsexpositie op het Veenendaalse raadhuis te zien waren. Ze werden verwijderd.

LTS in Veenendaal

De charismatische Heij was voorzitter van verschillende besturen op zakelijk gebied of die in zekere mate daaraan waren gerelateerd. Zoals het voorzitterschap van de sinds september 1955 bestaande Christelijke Ambachtsschool/LTS in Veenendaal. Niet verwonderlijk omdat het bedrijfsleven altijd goed opgeleide jongeren kon gebruiken. In die jaren had Heij contacten met minister Jan van Aartsen (Verkeer en Waterstaat) en politicus Wilhelm de Gaay Fortman. Van het ministerie kreeg hij toestemming om een textielschool (dagopleiding) in Veenendaal te beginnen. Dat bleek tot zijn teleurstelling een utopie. Voor dit soort onderwijs was geen belangstelling meer. De al aangeschafte machines werden uiteindelijk als oefenmateriaal in andere vakken gebruikt.

Kunstenaar

In 1964 werd het nieuwe gebouw aan de Industrielaan geopend onder de naam LTS Talmaschool. Heij zorgde als bestuursvoorzitter er hoogstpersoonlijk voor dat er kunstwerken van niveau kwamen, waaronder het mozaïek van Just. Men was vrij om zelf kunstenaars te zoeken. Anders was het in 1972 toen aan het Boompjesgoed een LTS ITO-school kwam. Toen gold de regeling dat 1% van de bouwkosten bestemd was voor kunst in/bij het gebouw.

Charismatische bestuurder kon niet overweg met 1% regeling

Het rijk wees de maker aan. Hierin had het bestuur dus geen invloed. Ook niet in de keuze van aannemer. Heij was daarover woedend. Gevolg: hij bedankte als bestuurslid en schoof schoonzoon Henk van Schuppen (Mantelfabriek) als nieuwe voorzitter naar voren. Het kunstwerk van Herman van der Heide, behorende tot het Constructivisme, kon niemands goedkeuring wegdragen. Tegenwoordig wordt het met name vanwege de herkenbaarheid aangemerkt als ‘cultureel erfgoed’.

Expositie in Culemborg

‘’Hij heeft wel iets weg van Alfred Hitchcock, de regisseur van suspensefilms!’’ Die opmerking van de bezoeker doet conservator Alies Derwig in lachen uitbarsten. ‘’Nu je het zegt, zo had ik het niet gezien!’’ Hen Heij is van opzij gefotografeerd zodat zijn postuur er tamelijk geprononceerd uitkomt. Wel zoals altijd keurig in het pak. ‘’Maar Hen Heij noemden we hem hier niet hoor! Het was Meneer Heij.’’ Alies heeft vorig jaar een expositie in haar eigen galerie aan de Herenstraat 32 in het centrum van Culemborg ingericht. Alies: ‘’Maar ja, corona hé. Na een week waren we weer dicht. Daarom wordt het dit jaar herhaald, van 11 september tot en met 1 november. Zij heeft ook een aansprekende catalogus gemaakt die in Veenendaal te koop is bij Boekhandel van Kooten.

Daarin staat te lezen dat Hen Heij stamt uit een familie van wolkammers en fabrikeurs. Op 20 februari 1804 kocht Hendrik Heij, gehuwd met Geertje van der Poel, in Veenendaal een huis met hof, schuur en werkplaats. Die datum wordt gezien als start van het bedrijf.
N.V. Textiel Unie Spencer-Heij was actief tot aan de sluiting in 1970. Geld voor modernere machines was er niet. In 1971 werd het faillissement uitgesproken.
Hen Heij bracht zijn laatste levensjaren door bij zijn dochter Netty en schoonzoon Henk van Schuppen aan de Kerkewijk. Daar overleed hij op 73-jarige leeftijd in 1974. Met de sluiting van modegroothandel Setter House aan de Nijverheidslaan in Veenendaal, begin 2015, werd de laatste tak van ooit een bloeiend familiebedrijf gesloten.
Alleen het beeld De Wolkammer onderaan de Markt herinnert nog aan de firma. In 1979 werd dit bij het 175-jarig bestaan aangeboden.

openmonumentendag.nl/monument/de-vier-heemskinderen/