Hoe God verdween van het geboortekaartje...

RHENEN Hoe God verdween van het geboortekaartje. Het zou een zinspeling kunnen zijn op het boek van historicus Geert Mak die ‘Hoe God verdween uit Jorwerd’ schreef. Want inderdaad: Zijn naam komt relatief nog sporadisch voor op geboortekaartjes. Tegenwoordig wordt vooral gesproken over ‘wonder’. Rhenenaar Jan Noorlandt (59) maakte er een publicatie over.

door Martin Brink

Eigenlijk is het een voorstudie van 22 pagina’s op A4-formaat op zijn al twee jaar geleden aangekondigde breedvoerige onderzoek naar allerlei aspecten rond geboortekaartjes. De nieuwe publicatie, getiteld ‘Dank aan God. religieuze aspecten van geboortekaartjes in tekst en beeld’, is te zien als een deelpublicatie, als een hoofdstuk uit dat boek. Een belangrijk deel overigens want hierin gaat hij nader in op tal van religieuze aspecten van geboortekaartjes in tekst en beeld. Het wordt een eerste verkenning langs vrolijke kaartjes met engeltjes, roze of blauwe strikjes, kindjes op een kussen, het geboortewiegje bij de open haard of onder een Mariabeeld en langs traditionele en eigentijdse namen.

HUUB OOSTERHUIS Daarbij valt ook op dat het geven van één naam tegenwoordig meer regel is dan uitzondering. Zeker wanneer we kijken naar het verleden waarin de jonggeborenen meerdere namen kregen. Een traditie die zeker gold in de rooms-katholieke kerk. En dan een tekst. ‘En niemand weet wat leven is, alleen dat het gegeven is, en dat van dit geheimenis, God het begin en het einde is.’

Het staat op de flap van een uitklapbaar geboortekaartje van Marije uit Ochten, geboren in 1986. De blije ouders benadrukken hiermee het nieuwe leven van hun dochter die in het Rhenense Julianaziekenhuis het licht ziet. Jan herkent het direct: ,,Het is een tekst uit het Liedboek van Huub Oosterhuis. Heel mooi. Bij sommige teksten staat er keurig bij waar het vandaan komt, bij de meeste niet. Ik kan vaak zien dat het van Elly en Rikkert, The Beatles of bijvoorbeeld van Boudewijn de Groot komt.”

De Rhenense onderzoeker, die verbonden is aan de Christelijke Hogeschool Ede, somt moeiteloos de cijfers op: ,,In de jaren vijftig stond op één op de twee kaartjes de naam van God, nu is dat nog maar één op de tien. Van vijftig procent naar tien procent.” 

De veranderingen zijn ook te zien in woorden. ‘Blij en dankbaar’ was vroeger een verwijzing naar een hogere macht. Nu drukt dankbaar een vorm van tevredenheid uit. ‘Verwonderd en met grote blijdschap ontvingen wij uit Gods hand een …’ Het zijn dit soort teksten die zeldzaam worden. Dat heeft natuurlijk te maken met de algehele verandering van de maatschappij, de ontkerkelijking eigenlijk. Behalve in behoudende protestantse kringen. De uitdrukking ‘De Heere die leven gaf en leven spaarde’ komt nog altijd voor op kaartjes in de Biblebelt: het gebied van Zeeland, Alblasserwaard tot Veluwe en Overijssel.

In de jaren vijftig stond op één op de twee kaartjes de naam van God, nu is dat nog maar één op de tien

Noorlandt: ,,Vooral in de katholieke kerk is het goed zichtbaar. We zien geen engeltjes of andere voorstellingen meer op kaarten. Wat dat betreft is het sneller gegaan dan in protestantse kringen. Daar was men toch al niet zo scheutig met voorstellingen.” 

Twee jaar geleden kwam zijn eerste vingeroefening op het gebied van duiding van geboortekaartjes uit. Toen al vertelde hij te willen promoveren op dit onderwerp. ,,De universiteit heeft het onderzoek wat breder gemaakt”, zegt hij nu. ,,De bedoeling is dat ik minstens vijfduizend kaartjes beschrijf op allerlei aspecten. Van de afbeelding, de woorden, de naam of de plaats: alles wordt minutieus behandeld en ingevoerd in 26 velden. Met één kaartje ben ik zo een half uur bezig.”

NOG DUIZEND Op dit moment heeft hij er vierduizend ingevoerd. Nog duizend te gaan dus. Jan denkt ergens volgend jaar te promoveren. Hoe is het onderzoek ontstaan? Hij wil duidelijk gemeld hebben geen verzamelaar te zijn. Hij heeft wel contacten in die richting maar zelf is hij een onderzoeker. ,,Ik ben beheerder van het Documentatiecentrum van de Christelijke Gereformeerde Kerken in Veenendaal. Ik zag veel geboortekaartjes en was benieuwd naar de achtergronden. Toen ik het Meertens Instituut en het Bureau voor de Genealogie raadpleegde vertelde men mij dat er eigenlijk nooit onderzoek naar was gedaan. Toen ben ik zelf maar begonnen.”

Hij krijgt van vele kanten kaartjes aangeboden. ,,Twee jaar geleden stond ik in kranten. Toen waren er reacties van verzamelaars die ermee ophielden en ik hun doos met kaartjes mocht ophalen.” Hij heeft nu naar schatting zo’n 6000 stuks in huis. Jan gaat er zeer prudent mee om, wetend dat het toch wel privacygevoelig materiaal is. Zeker bij kaartjes die van recente datum zijn. Wil het een publicatie halen, zoals in de onlangs verschenen voorstudie, ,,dan vormen kaartjes van voor de oorlog geen probleem. Kaartjes waarvan de persoon zeventig jaar geleden is overleden ook niet.” Twijfelt hij dan wordt contact opgenomen met betrokkene of wordt de achternaam weggelakt.

,,Ik wil benadrukken dat ik er vertrouwelijk mee om ga”, aldus de Rhenense onderzoeker. Onder die condities kreeg hij bijvoorbeeld ook twee mappen met kaartjes van de voormalige Veenendaalse huisarts Kees van Grootheest. Die was in de jaren tachtig en negentig nog een verloskundig actieve huisarts, een fenomeen dat bijna geheel verdwenen is. ,,Vroeger was er voor elke zuil ook een kraamkliniek. Naar een ziekenhuis ging je alleen als er een medische noodzaak was. Je ziet dat een verloskundige een belangrijke rol heeft overgenomen. Overigens is dat een beroep waarin Nederland vrij uniek is.”

De kaartjes komen zeker niet op internet. Ze zijn uitsluitend bedoeld voor onderzoek. ,,Bij het Bureau voor Familiegeschiedenis CBG in Den Haag kun je ze ook op naam en achternaam inzien, onder tal van voorwaarden uiteraard.” Jan Noorlandt laat weten dat veel kaartjes van hem na onderzoek hier naar toe verhuizen.

OVERLIJDEN Hoewel zijn publicatie ‘Dank aan God’ gaat om geboorten, is er ook plek voor overlijden. Die vormen een twee-eenheid. Je wordt geboren en uiteindelijk is er ook een einde. Noorlandt noemt de rouwkaart tot 1970 formeel met een beperkte woordkeus. Die wordt tussen 1970 en 1985 minder formeel. In de huidige tijd is een rouwkaart voorzien van een foto (‘s) van de omgeving of overledene. Hierin zit ongetwijfeld een nieuw onderzoek met aansluitend een publicatie. Het wordt een nieuwe uitdaging van Jan Noorlandt.

Maar dat geldt ook voor de duiding van voornamen (,,Ik heb een kaartje van Jhon. Die moet zijn gehele leven dus uitleggen hoe zijn naam wordt geschreven!”), de ontwikkelingen in de maatschappij, de uitleg per provincie maar ook hoe de naam van God in kaartjes voorkomt en hoe de aankondiging van geboorten uit de advertentiekolommen in de kranten verdween. Verder ook het publiceren van Bijbelgedeelten en of ‘hij’ wel of niet met een hoofdletter wordt geschreven, hetgeen weer te maken heeft met de vertalingen van de Bijbel. Kortom: ,,Er is zoveel van een geboortekaartje af te lezen!”

VERKRIJGBAAR De publicatie is voor 7,50 euro te koop bij de samensteller in Rhenen (jn.noorlandt@solcon.nl). Het ligt ook bij Boekhandel van Kooten aan de Zandstraat in Veenendaal.