Rubriek Museum Veenendaal: aanklacht tegen kinderarbeid

Door Jan van de Scheur

VEENENDAAL - In zijn boekje ‘De Fabriek-Arbeiders te Veenendaal’ schreef dr. Ph.J. Hoedemaker ‘Wanneer men dan leest hoe groot de winsten waren van een grote Veenendaalse fabriek en de uitkeringen aan aandeelhouders en directie, dan staat je verstand stil. Het waren winsten uit arbeid van ondervoede, vroeg verouderde kinderen’.

Die woorden komen in gedachten wie één van de tentoongestelde topstukken in het museum bekijkt: een poëzie-album van een Veenendaalse waarin dr Hoedemaker iets schrijft. Een bijzonder familie- en museumstuk dat op gepaste wijze wordt tentoongesteld.

‘Gewoon’

Het was in de tijd dat kinderarbeid nog ‘gewoon’ was, ook in Veenendaal. Het zware, ongezonde en gevaarlijke leven van de kinderen ging dr. Hoedemaker ter harte.

Van ‘s ochtends 5 of 6 uur tot ‘s avonds 8 of 9 uur moesten ze in de fabriek werken, want ja het gezinsinkomen moest aangevuld worden.

Geschreven in Rotterdam

Hij schreef het boekje in Rotterdam rond 1873, nadat hij afscheid had genomen van Veenendaal. Het boekje is waarschijnlijk niet in dank ontvangen bij de eigenaren van die fabriek.

Sterker nog: er is bijna geen origineel exemplaar te vinden of antiquarisch ooit te koop aangeboden. Het enige bekende exemplaar bevindt zich in het Gelders Archief. Daar zijn vanaf de jaren tachtig talloze kopieën van gemaakt.

Het vermoeden bestaat dat de fabrikanten de hele oplage hebben opgekocht en dat er geen herdruk is gekomen.

Amerika

Hoedemaker werd in 1839 in Utrecht geboren en emigreerde op jonge leeftijd met zijn ouders naar Amerika en studeerde theologie in Chicago.

Daar werd hij voorganger/predikant. Vanaf 1862 liep hij colleges aan de universiteit van Utrecht en promoveerde.

Van 1868 tot 1873 werkte dr. Hoedemaker als predikant in de Oude Kerk in Veenendaal en hier werd hij geraakt door de kinderarbeid.

Regelmatig werd hij wakker van de vroege fabrieksbel en de voorbijkomende arbeiders met hun kinderen. Het moesten wel kinderen zijn aan het getrappel van de klompjes te horen.... Hoedemaker stond niet alleen in zijn opvatting over kinderarbeid. We weten niet of hij invloed heeft gehad op het in 1874 tot stand gekomen verbod op kinderarbeid in het zogenoemde ‘Kinderwetje van Van Houten’, maar er waren uitzonderingen: de wet was niet van toepassing op huiselijke en persoonlijke diensten en op veldarbeid.

Tot 1901

Doordat er bovendien ook nauwelijks gecontroleerd werd op het verbod van kinderarbeid duurde deze situatie nog tot 1901. Pas dan werken er geen kinderen meer in de fabrieken. De leerplicht werd ingevoerd voor kinderen van 6 tot 12 jaar.

Poeziealbum

In het museum ligt een poëziealbum waarin dr. Hoedemaker een gedicht heeft geschreven. Het is een Veens poëziealbum uit de 19e eeuw en ontvangen van de familie C.C. van Essen. Het heeft toebehoord aan onderwijzeres Fenny Hardeman (1854 -1902).

Wat er in staat? Kijk het zelf! Het is de moeite waard om het eens van dichtbij en in het echt te bewonderen! Overigens zijn medewerkers van het museum nog van plan om het gehele poëziealbum te beschrijven, te duiden en mogelijk in kopie in z’n geheel te tonen.

Het bijzondere vriendenboekje staat namelijk vol met tekeningen en verhaaltjes/versjes van Veenendalers, zelfs op een enkele foto afgebeeld. Nu kunnen slechts twee pagina’s getoond worden.
Bezoek ook de vaste tentoonstelling en de jubileumtentoonstellingen met schilderijen uit de ‘Haagse School’ en ‘Pracht en Praal in museum Veenendaal’ . Tot en met woensdag 30 augustus.