Leggen van Stolpersteine in Veenendaal: ‘Deze plek geeft een traan weg’

VEENENDAAL Woensdagochtend om negen uur werden de eerste van dertien Stolpersteine gelegd aan de Hoofdstraat 42, ter hoogte van het pand van Van Uffelen waar in de oorlog Simon Levie van Essen en Anna van Essen-Koetser woonden. Beiden zijn vermoord in Sobibor. Het werd een indrukwekkende ceremonie met sprekers, waaronder de van oorsprong Veenendaalse rabbijn Shmuel Katz en opperrabbijn Binyomin Jacobs.

door Martin Brink

Ook scholieren van het voortgezet onderwijs in Veenendaal deden mee. En uiteraard de Duitse Kunstenaar Gunter Demnig die in 1996 begon met het plaatsen van Stolpersteine in heel Europa.

Zoals altijd trok Demnig zijn eigen lijn en begon achter ieders rug om onverstoord met het leggen van de stenen, ondanks dat de ceremonie nog in volle gang was. Inmiddels heeft hij er al honderdduizend in heel Europa gelegd en is zijn missie geslaagd: het niet vergeten van slachtoffers van de Holocaust.

(de tekst gaat onder de foto verder)

Christien Bisschop laat de namen op haar inwerken. - Martin Brink

Demnig wilde ook niets zeggen. Hij blijft liever op de achtergrond. Als ambachtsman en als kunstenaar die alleen maar gefixeerd is op één ding. De twee steentjes aan de overzijde, bij de apotheek, legde bij bijna ongemerkt. Daar woonden Abraham Levie van Essen en Emma van Essen-Frankenstein.

NIET TOEGEVEN

Opperrabbijn Jacobs had veel bewondering voor het Veenendaalse comité. ,,Veel bijeenkomsten zijn nu afgelast. Dan geven we toe aan iets wat nu gebeurt en niets te maken heeft waarvoor we hier nu staan. We geven dan toe aan chantage, aan angst. Dat mag niet gebeuren.”

Burgemeester Gert-Jan Kats noemde de stenen ,,een waarschuwing voor de toekomst.” Om te vervolgen: ,,We zullen altijd waakzaam moeten zijn. Laat de stenen een middel zijn om het antisemitisme te bestrijden. En als mensen hier langslopen er even bij stilstaan en realiseren dat hier ooit Joodse mensen woonden.”

Rabbijn Katz was emotioneel toen hij iets vertelde over de achtergronden. Het zijn ook familieleden van hem waarvoor nu een naamsteen is gelegd. ,,Beiden zijn in Westerbork getrouwd. Dat deden velen in de hoop dat een huwelijk hen zou redden. Ook Simon en Anna zullen die hoop hebben gehad, maar 76 dagen later waren ze er niet meer. Hun huwelijk heeft hen niet gered. Bijzonder is dat ze trouwden op onze feestdag Pesach. Deze plek geeft een traan weg…”

(de tekst gaat onder de foto verder)

Leerlingen hebben voor elke naam een witte roos. - Martin Brink

GEEN PUBLICITEIT VOORAF

Het liefst had de werkgroep Stolpersteine Veenendaal het vooraf van de daken willen schreeuwen: op woensdag 22 november worden de eerste twaalf struikelsteentjes in Veenendaal geplaatst, aan de Hoofdstraat, Kerkewijk, Kanaalweg en de Prins Bernhardlaan. Iedereen is welkom om dit historische moment mee te maken. Men is ook welkom bij het moment dat de gedenksteen in de keermuur aan de Duivenwal wordt vernieuwd.

Maar helaas, de actuele situatie in Israël en Gaza zorgde voor gepaste publicitaire terughoudendheid. En dus gebeurde de plechtigheden die woensdag in betrekkelijke stilte. ,,Die terughoudendheid is op uitdrukkelijk verzoek gebeurd van de gemeente en veiligheidsmensen die ons hebben geadviseerd. Dat om alles uit te sluiten. Daarom hebben we iedereen dringend verzocht om vooraf niets te melden. Als er iets gebeurt, dan willen we dat niet op ons geweten hebben”, aldus Jaap Pilon, één van de drie werkgroepleden.

(de tekst gaat onder de foto verder)

Mirjam Veeger zorgt voor passende vioolmuziek. - Martin Brink

TWEE JAAR

Deze groep is al tweeënhalf jaar bezig om de Stolpersteine in Veenendaal gerealiseerd te krijgen. De raad gaf de uitdrukkelijke wens mee voor plaatsing. De eerste tekenen daarvoor waren al in 2010 toen Jaap Pilon en ook mede-werkgroeplid Bert van den Bos wethouder waren. Maar het streven bleef heel lang in een la liggen. Deze woensdag zijn de eerste dertien dan toch geplaatst.

,,Met nadruk op ‘de eerste’. We gaan nog onderzoeken of er meer moeten komen. Dat zou eigenlijk in een stichting moeten gebeuren”, zegt Ali Groebe, een ander werkgroeplid. Want moeten bijvoorbeeld criteria opgerekt worden, hoe doen ze dat in andere gemeenten? Moet voor het huis van Aäron Hekster aan de Kerkewijk geen steentje komen? Hij overleed in januari 1940 maar zijn vrouw Emma Hekster-Vogelstein vertrok kort daarna uit Veenendaal en werd in april 1943 vermoord in Sobibor. Het zijn vragen waarover de werkgroep zich later gaat buigen. Zeker een jaar geleden werd de afspraak met Gunter Demnig gemaakt om naar Veenendaal te komen.

(de tekst gaat onder de foto verder)

De Amsterdamse rabbijn Shmuel Katz, een oud-Veenendaler, hield een emotioneel betoog. - Martin Brink

NIET AFBLAZEN

Pilon: ,,Twee weken per jaar reist hij door ons land om steentjes te leggen. In de maand november had hij afspraken met zestien gemeenten. Zes daarvan zegden uiteindelijk af. Dat alles om de actuele situatie in Israël.” Om alles in Veenendaal ook af te blazen, dat was nou ook wat. Dat wilde het comité ook weer niet. ,,De uitnodigingen waren al verstuurd, alles was al geregeld.” 

In de keermuur langs het Park Duivenweide is sinds 1988 een gedenksteen te vinden met daarop de namen van weggevoerde en vermoorde Veenendalers. De steen kwam na een particuliere actie van mevrouw Olga Duiser die, toen ze in Veenendaal kwam te wonen, zich verbaasde over het feit dat er een Joodse begraafplaats bestond, en dus ooit ook een Joodse gemeenschap, maar verder helemaal niets herinnert aan het joodse leven alhier. Uiteindelijk resulteerde dat in een gedenksteen, gesponsord door Steenhouwerij Buddingh. Al snel werd duidelijk dat er een naam ontbrak en drie namen verkeerd waren geschreven. Dus is er nu een nieuwe steen gekomen, wederom met steun van Buddingh.

(de tekst gaat onder de foto verder)

Kunstenaar Gunter Demnig werd gevraagd om iets te zeggen, maar hij had geen woorden. - Martin Brink

KARAKTER

,,En we hebben de tekst aangepast. Op de steen stond nog ‘omgekomen’. Dat is veranderd in ‘vermoord’”, zegt Bert van den Bos. De struikelsteentjes komen uit het atelier van Demnig. De steentjes die in de Benelux worden gelegd komen uit een werkplaats in de tuin van het Goethe-Institut aan de Herengracht in Amsterdam. Zijn assistent Alexander Stuckenberg is constant bezig met het handmatig maken van de steentjes. ,,Als je dat ziet dan begrijp je waarom het anderhalf jaar duurt voordat ze klaar zijn. Per letter wordt alles nauwkeurig uitgestanst. Ze kosten 190 euro per stuk. Dat is op zich niet veel als je ziet wat er allemaal aan moet gebeuren”, zegt Jaap Pilon.

,,En dan zijn er gemeenten die zeggen, waarom moet het allemaal zo lang duren? We doen het zelf wel. Dat is bijvoorbeeld gebeurd in Amersfoort. Die steentjes zijn zwart en zien er niet uit.”
,,Het is een kunstproject en het moet karakter hebben”, Van den Bos vult aan: ,,Er moet ook een duidelijke uniformiteit in zitten.” Kunstenaar Demnig legt ze persoonlijk. Dat doet hij heel geconcentreerd en laat zich op dat moment door niets en niemand afleiden. Op vragen geeft hij ook geen antwoord. Dat ligt niet in zijn aard.

(de tekst gaat onder de foto verder)

Aan de overzijde, bij de apotheek, zijn ook twee steentjes gelegd. - Martin Brink

LEERLINGEN

Woensdagmorgen om negen uur kwamen de genodigden bijeen voor Hoofdstraat 42. Daar stond het woonhuis van Simon Levie van Essen en Anna van Essen-Koetser. Nu is er de kledingwinkel van Van Uffelen. Er was vioolmuziek en leerlingen lazen de namen op van de slachtoffers. Ze plaatsten ook een witte roos bij elke naam.

Alle vier de middelbare scholen in Veenendaal hadden drie leerlingen afgevaardigd. Daphne Kalff droeg namens het Stadsdichtersgilde een gedicht voor. De ceremonie werd afgesloten door Bert van den Bos met de herkenningstune van Schindler’s List. Vervolgens kwamen de andere steentjes aan de beurt. Daar werd wat korter bij stilgestaan.

Bijzonder is dat de Stolperstein aan de Julianastraat op een later tijdstip gelegd wordt. En dat is niet zonder reden. Ali Groebe: ,,We hebben getracht om nabestaanden op te sporen om ze hiervan in kennis te stellen. Slechts bij één is dat gelukt. Dat is bij Alfred Scheidemann die aan de Julianastraat 11 woonde. Nabestaanden komen graag maar wilden op dit moment niet weg uit Israël.” 

Rond de klok van twaalf uur was de ceremonie afgelopen en hadden ook de steentjes aan de Hoofdstraat, de Kanaalweg, de Kerkewijk en de Prins Bernhardlaan hun weg gevonden. Het comité heeft overigens geen enkele kritische noot van bewoners gekregen. Bert van den Bos: ,,Ze liggen ook op openbare grond.”

Foto: Martin Brink