De financiën van de nieuwe gemeente Valleistad nader bezien

VEENENDAAL In de aanloop van de gemeenteraadsverkiezingen in maart 2022 heeft onlangs Job van Hardeveld zijn visie op de omgeving gepubliceerd in de Rijnpost. Een samenvoeging van de gemeenten Renswoude, Rhenen en Veenendaal met hier en daar een grenscorrectie. Er komt een stad van ruim 100.000 inwoners tot stand. Het is mooi te zien hoe een man uit het bedrijfsleven zo begaan is met de publieke zaak. Die niet denkt vanuit het algemeen belang. Want ik ben met hem eens dat de structuurkenmerken van het gebied dat hij voor ogen heeft overeen komen. En dan praten we over de sociale, fysieke en economische structuur. Meer concreet: hoe zijn de reisbewegingen naar werk en recreatie, hoe liggen de familieverbanden, waar liggen de beperkingen van rivieren en dijken. 

Jurgen Hillaert spreekt in de editie van 10 november 2021 in een column zijn steun uit voor dit plan uit. Nou is een column bedoeld voor meningsvorming, veelal voorzien van een flinke uitsmijter. Het is dan niet erg dat een paar argumenten worden overgeslagen. Jurgen noemt voor- en nadelen. Qua voordelen zoomt hij vooral in op aspecten van financiën door minder bestuurders en minder externe inhuur, betere dienstverlening aan de burger en minder samenwerkingsverbanden. Er is het nodige af te dingen op wat hij schrijft. Mijn bijdrage is er op gericht de overgeslagen argumenten wel te benoemen. Laten we even afpellen. 

Over kosten. Minder bestuurders geven minder kosten, ontegenzeggelijk waar. Maar de huidige drie gemeenten krijgen een zogenaamd vast bedrag uit het gemeentefonds, de grootste rijksuitkering aan gemeenten. Dat vaste bedrag is bedoeld ter compensatie van onder andere bestuurskosten en zal vanaf 2023 bijna een miljoen euro per jaar bedragen. Na herindeling verdwijnen er twee gemeenten, dus de inkomsten dalen met bijna 2 miljoen euro. Dat is veel meer dan de daling van kosten. Onder de streep dus een fors budgettair nadeel. 

Maar er is meer. Uit onderzoek van professor Maarten Allers van de rijksuniversiteit Groningen blijkt dat herindelingsgemeenten structureel meer uitgeven dan de afzonderlijke gemeenten. Dat komt omdat het ambitieniveau van de nieuwe gemeente veel hoger ligt dan de huidige. En ook omdat bestuurders en ambtenaren 1 of 2 salarisschalen meer gaan verdienen. 

Rond de herindeling zullen veel eenmalige kosten gaan ontstaan. Denk aan uitbreiding van het gemeentehuis, wachtgelden voor afvloeiende bestuurders en ambtenaren, nieuwe IT-voorzieningen, externe inhuur voor organisatie van ambtelijke dienst en inrichten dienstverleningsconcept, harmonisatie van verordeningen, enzovoort. Daar komt een bedrag voor beschikbaar uit eerdergenoemd gemeentefonds. Dat is in totaal 13 miljoen euro, te ontvangen over een periode van 5 jaar. Het lijkt veel, maar in de praktijk verdwijnt het bedrag als sneeuw voor de zon.

Over dienstverlening. Jurgen denkt dat fusiegemeenten complexe taken als Wmo, infra en woningnood beter kunnen oppakken. Dat is nog maar te bezien. Ik heb teveel gemeenten met meer dan 100.000 inwoners gezien die daar niet in slagen. En van binnenuit heb ik bij een kleine gemeente als Renswoude met 5.500 inwoners gezien dat alles praktisch wordt opgepakt, maar ze blijven ver verwijderd van de ondergrens. Dat is ook het geval bij de gemeente Rozendaal vlak boven Arnhem met minder dan 1.000 inwoners. Daar vindt de provincie Gelderland geen enkele aandrang om tot herindeling over te gaan. 

Kwaliteit van dienstverlening zit ook in rust en stabiliteit bij bestuurders en ambtenaren. Afgezien van schaal is het een bekend fenomeen dat gemeenten al zeker drie jaar voorafgaand aan de herindeling stoppen met beleidsontwikkeling. Tevens zoeken ambtenaren (en dan met name de goede) in die periode hun heil elders. Tot de herindeling worden ze niet vervangen zodat externe inhuur nodig is. Maar na de herindeling duurt het nog zeker vijf jaar voordat de werkprocessen behoorlijk zijn ingericht. Wat daar in meespeelt is dat diverse ambtenaren van de bestaande gemeenten moeite hebben te denken en werken op een hoger abstractieniveau. Mijn ervaring is dat je wel een decennium over het proces van herindeling heen moet kijken voordat de dienstverlening zal toenemen.

Over externe inhuur. Externe inhuur wordt nogal eens als een vies woord uitgesproken. Het is duur omdat het twee keer zoveel kost als eigen personeel en daarbij zou het maar weinig toevoegen. Maar inhuur van specifieke kennis en capaciteit is geen schande. Elke professionele organisatie maakt er gebruik van, het geschiedt bij grotere gemeenten relatief nog meer dan bij kleinere gemeenten. Geen enkele gemeente is zo groot dat ze alle kennis in huis heeft. En door ziekte en vacatures zijn altijd externen nodig om de primaire bedrijfsprocessen door te laten gaan. De begroting moet immers worden opgemaakt, de paspoorten en bouwvergunningen afgegeven. Mijn ervaring is dat het een illusie is te denken dat een herindelingsgemeente minder externen inhuurt.

Over samenwerkingsverbanden. Het democratische gehalte van een samenwerkingsverband in de vorm van een gemeenschappelijke regeling (GR) is inderdaad lager dan van een gemeente. De gemeenteraad wordt immers rechtstreeks gekozen, een samenwerkingsverband door de deelnemende gemeenten. Het is ontegenzeggelijk waar dat een individuele burger geen directe invloed heeft op een GR. En er zullen inderdaad enkele samenwerkingsverbanden kunnen verdwijnen. Bijvoorbeeld voor de uitvoering van de Participatiewet waar Veenendaal de taken als centrumgemeente uitvoert voor Rhenen en Renswoude. Opheffing voorkomt dan dat een wethouder uit Rhenen aftreedt omdat er in Veenendaal een budgetoverschrijding plaatsvindt, zoals enkele jaren geleden is gebeurd. Maar afgezien van het gemis van enkele samenwerkingsverbanden zal het overgrote merendeel blijven bestaan. Denk aan Food Valley, de veiligheidsregio, de welstandscommissie, de GGD enzovoort. 

Veenendaal is nu al een robuuste gemeente die alle taken prima zelf kan uitvoeren. Daar heeft het geen herindeling voor nodig. Dat ik kritisch ben op de aangehaalde argumenten betekent niet dat ik tegen ben. Want ik zie ook wel dat Veenendaal een groot probleem heeft, een probleem dat niet door Jurgen wordt genoemd. En dat is gebrek aan ruimte voor woningbouw. Gemeentelijke herindeling kan dan een oplossing zijn. Wellicht een grenscorrectie ook, maar de discussie met Rhenen over een stukje grond in Petenbos geeft weinig hoop.

door Dirk Jans, Veenendaal

Dirk Jans heeft zijn werkzame leven gewijd aan de bedrijfsvoering van gemeenten. Eerst 23 jaar als ambtenaar bij gemeenten, daarna 21 jaar als externe voor gemeenten. Als nevenfuncties heeft hij vervuld docent aan de bestuursacademie, controller bij een gemeenschappelijke regeling en lid van lokale rekenkamers.