Nieuwe foto’s van het loze bevrijdingsfeest in Veenendaal

Door Constant van den Heuvel

Veenendaal - Toen Ede op 17 april 1945 bevrijd werd, leek Veenendaal te snel volgen. Niets bleek minder waar. De artilleristen van “Polar Bears Division” hield halt ter hoogte van de Pakhuisweg. Vanaf daar werd Veenendaal beschoten, waarbij veel doden en gewonden vielen. In Veenendaal had de Hollandse SS zich verzameld, die hun wanhoop wegdrukten met veelvuldig alcoholgebruik. Maar op 7 mei leek de Bevrijding dan toch een feit. Het bleek echter niet zo te zijn…

Op vrijdag 4 mei maakte de BBC bekend dat de Nazi’s zich de volgende dag zouden overgeven. In zijn doorwrochte boek “afgemarcheerd” analyseerde Ronald Polak die laatste oorlogsdagen. Hij geeft aan dat het een bekend misverstand is dat de Duitsers in Wageningen de wapenstilstand tekenden. Het enige dat daar gebeurde, was een toelichting op de capitulatievoorwaarden. Zolang de Bevrijders er nog niet waren, kregen de Duitse troepen de taak voor orde te zorgen. Dat betekende dat zij nog bewapend waren, maar dat wisten veel Nederlanders niet.

Confrontaties

Dat heeft onder meer nog voor gewapende confrontaties gezorgd, waarbij ook doden vielen. Ook door een gevoel van wanhoop, versterkt door te veel sterke drank, zorgde voor enkele laatste oorlogsmisdaden. Ook in Veenendaal.Op zondagmiddag 6 maart hoorde heel Veenendaal dat de Nazi’s er nog waren. Net na kerktijd ging de Vaartbrug de lucht in, waarbij twee SS’ers omkwamen. Waarschijnlijk hadden zijzelf of hun collegae te diep in het glaasje gekeken. De volgende dag leek de Bevrijding echter heel dichtbij te zijn. Zeker toen ineens een bevrijder opdook. Op maandag 7 mei kwam Jan Roodbeen, Nederlander in een Canadees uniform, naar Veenendaal om zijn familie op te zoeken.
Hij verkeerde in de veronderstelling dat het hier al bevrijd was. Dat bleek echter niet het geval en hij trok vrij veel bekijks. Er was tot nu toe slechts één foto bekend, waar hij met familie (en Maartje Kok) in de Hoofdstraat loopt. Maar nu is een tweede foto tevoorschijn gekomen, die niet eerder werd gepubliceerd. In deze coronatijd vond de bekende mevrouw Alie Hoek – Van Kooten in de nalatenschap van haar ouders een doosje oude foto’s en overhandigde ze aan ondergetekende…

Pastorie

Op deze nieuwe foto zien we – links - soldaat Jan Roodbeen, in het midden neefje Jelis Roodbeen (nog altijd woonachtig in Veenendaal) en rechts vader Dirk Roodbeen (vader van oud-wethouder Dick Roodbeen) Op de achtergrond zien het torentje van Bovendeert en het hoge roodbakstenen pand van “Schuurman schoenen”. Op de foto kijkt Dirk Roodbeen naar rechts. Waarschijnlijk keek hij naar de pastorie van zijn predikant ds. Reinier Kok van de Gereformeerde Gemeente. Daar waren ze naar op weg.
De pastorie is inmiddels afgebroken en tegenwoordig zit daar het pand van Artifoto. Daarnaast is er nog altijd de doorgang naar de voormalige Pniëlkerk (tegenwoordig Downtown). Ook dominee Kok had op zijn manier ook tegen de Nazi’s gevochten. Hij hield tijdens de oorlog een aantal preken over het BijbelboekEsther, waar de moord op de Joden wordt verijdeld en de kwade genius zelf omkomt.
Zelf liet hij een joods jongetje een nacht schuilen onder zijn preekstoel, beschermde hij een joods onderduikmeisje (op wat nu is de Calvijnschool) en gaf hij onderdak aan gezochte verzetsmensen en Britse piloten. Afgelopen zomer vertelde de jongste dochter van dominee Kok, mevrouw Maartje van Woerden-Kok, mij dat er na het bezoek aan de familie Kok ook foto’s gemaakt zijn op het kerkplein.
En inderdaad… tussen de ontvangen foto’s trof ik het afgedrukte exemplaar aan. Op de achtergrond de oude bibliotheek van de kerk. Links vooraan op haar hurken zien we de zestienjarige Annie Kok (later getrouwd met dominee G.H. van Kooten en dus de moeder van mevrouw Hoek-Van Kooten), links boven haar - in korte broek – haar vijftienjarige broer Ies Kok (de latere, door mij zeer gewaardeerde, predikant van de Julianakerk). Met oranje sjerp en arm in arm met soldaat Jan Roodbeen, zien we het jongste zusje Maartje Kok. Ze was toen elf jaar. Zij liep daarna met de familie Roodbeen de straat in.

Gevaarlijk

Overal hingen vlaggen in de Hoofdstraat; de bevrijding leek een feit te zijn. Het bleek niet waar. Mevrouw Van Woerden herinnert zich nog dat de SS een stukje verderop het tafereel stond aan te kijken. En dat het gevaarlijk was, bleek uit het feit dat een paar soldaten later die dag bij de pastorie van ds. Kok nog stampij kwam maken. Het zou echter op de Molenstraat nog erger worden.
Aan het einde van die ochtend vond daar een forse schietpartij plaats. Aan de onderkant van de Molenstraat stonden Aartje van de Bovenkamp, Dick van de Loosdrecht en Teunis de Man. De oude heer Dick van de Loosdrecht (90 jaar) kan zich niet meer herinneren wat ze precies deden, maar wel dat er ineens een SS’er opdoemde. Hij kwam vanuit de richting van de Achterkerkstraat en de jongeren stoven via de steegjes weg.
Mijn achterneef Dick van de Loosdrecht vond een veilige plek achter de huizen aan de Zandstraat kant, maar Aartje en Teunis vluchtten een schuur in achter de huizen aan de “Vaartkant”. De SS’er Evert Verton ging achter hen aan en riep hen naar buiten te komen. Aartje van de Bovenkamp gehoorzaamde, maar de veertienjarige Teunis durfde echt niet. Vervolgens schoot Verton hem met zijn machinewapen levenslang invalide. Voor de camera van RTV Utrecht vertelde Van de Loosdrecht in tranen hoeveel pijn Teunis de Man moest doorstaan. Dat hijzelf gespaard is, heeft hij als onverdiende bewaring van God ervaren.

Aanval

Dat dit geen loze taal is, blijkt uit de dodelijke schietpartij op dezelfde middag. Een groepje verzetsmannen van de Binnenlandse Strijdkrachten (BS) kwamen vanuit Ede naar Veenendaal. Waarschijnlijk wilden zijn contact maken met verzetsmensen alhier. Op het kruispunt Pr. Bernhardlaan-Buurtlaan-Stationsstraat-Blauwgras hoorden zij dat er enkele Duitsers rondliepen en besloten ze die te gaan ontwapenen.
Conform met militaire recht gold de BS als een strijdmacht, maar voor de Duitsers waren zij “partizanen”. Terwijl men bezig was met de ontwapening kwam er in de verte een groep SS’ers aanrijden op een of meer legertrucks. Om een BS’er te waarschuwen, werd er door van zijn eigen mensen een waarschuwingsschot gelost, maar voor de SS gold het schijnbaar als een aanval.
Direct werd het vuur geopend en de BS moest zich uit de voeten maken. Drie verzetsmannen verloren het leven. Uit een beschrijving van Rik Valkenburg lijkt het dat ze achter de huizen op de Pr. Bernhardlaan werden neergeschoten, toen was daar leeg bouwland. De doden waren de drie jonge verzetsmannen Willem Koene (uit Veenendaal), Gerrit Jan Lucas en Hans “Heinz” Lettink.
Mocht een lezer mij nog wat meer over die schietpartij kunnen vertellen of me een foto van G.J. Lucas kunnen bezorgen, mag iemand me bellen via 0318-591677. De dag, die zo veelbelovend begon, eindigde intens triest. De vlaggen waren overal weer binnengehaald. Het zou nog twee dagen duren voor Veenendaal bevrijd werd als laatste gemeente op het vasteland van Nederland.